ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ФАЛЬКОНЕР БАУЫРШӨБІ (HEPATICA FALCONERI (THOMS.) STEWARD.) СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН ТҮРДІҢ ТАРАЛУЫ МЕН ЭКОЛОГИЯСЫНА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР
DOI:
https://doi.org/10.26577/eb.2021.v86.i1.03Аннотация
Мақалада Ranunculaceae Juss. тұқымдасынан, жоңғар-гималай маңы типті, сирек, аз зерттелген Hepatica falconeri (Thoms.) Steward. түрін зерттеудің үш жылдық (2018-2020 жж.) бірінші кезеңінің нәтижелері келтірілген. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, ҚР БҒМ ҒК ботаника және фитоинтродукция институтының коллекцияларында сақталған әдеби мәліметтер мен гербарий үлгілерін, сондай-ақ Мәскеу университетінің гербарий (http://herba.msu.ru) және Plantarium (https://www.plantarium.ru) сайттарының деректерін жеке зерттеу нәтижесінде түрдің таралуы нақтыланды және Қазақстан шегінде оның таралу аймағының нүктелік картасы жасалды. «Көлсай көлдері» МҰТП аумағын маршрутты-рекогносцировты тексеру нәтижесінде Талды өзенінің алқабында ең ірі популяция мекендейтін Hepatica falconeri орны анықталды, онда 6 оқшауланған учаске егжей-тегжейлі сипатталған. Әр түрлі авторлардың қазіргі филогенетикалық және таксономиялық зерттеулерін ескере отырып, А.Л. Тахтаджянның (1987) түсіндірмесіне сәйкес жабықтұқымды өсімдіктер жүйесіндегі түрдің жүйелік жағдайы анықталды.
Зерттеулер нәтижесінде авторлар түрдің экологиялық сипаттамасын толықтыра алды. Бұл көптеген әдеби дереккөздерде көрсетілгендей, тек субальпілік белдеуге ғана тән емес, сонымен қатар орман белдеуінің төменгі шекарасына (1690 м) түседі, бұл 2 экологиялық және ценотикалық топтарға – орман және петро-литофилге жатқызуға мүмкіндік береді.
Түйін сөздер: сирек түр, туыс, тұқымдас, ареал, экология, экспозиция, Hepatica falconeri, Мемлекеттік ұлттық табиғи паркі (МҰТП)Библиографиялық сілтемелер
2 Bajtenov M.S. (1985) Vysokogornaja flora Severnogo Tjan'-Shanja [Alpine flora of the Northern Tien Shan]. Alma-Ata, «Nauka», p. 232.
3 Bajtulin I.O., Ogar' N.P., Nesterova S.G., Inelova Z.A. (2017) Flora Ilejskogo Alatau [Flora of Iliyskiy Alatau]. Almaty: Қazaқ universitetі, p. 196.
4 Barykina R.P., Gulanjan T.A. (1974) Morfologo-anatomicheskoe issledovanie Hepatica nobilis Garsault [Morphological and anatomical study of Hepatica nobilis Garsault]. Bjull. MOIP. Otd. biol., vol. 79., vyp. 2., pp. 94-108.
5 Baumberger H. (1970) Chromosomenzahlbestimmung und Karyotypanalysen bei den gattungen Anemone, Hepatica und Pulsatilla. Ber. Schweiz. Bot. ges, no 80, pp. 17-96.
6 Chater A.O., Pawlowski B., Yutin T.G.et al. Ranunculaceae (1964) Flora Europaea. – Cambrdge Univ. press, vol.1,
pp. 206-242.
7 Flora Kazahstana (1956-1966) [Flora of Kazakhstan]. Alma-Ata, Vv. 1-9.
8 Flora SSSR (1934-1964) [Flora of the USSR]. M. – L., Vv. 1-30.
9 Goloskokov V.P. (1984) Flora Dzhungarskogo Alatau [Flora of Dzhungarskiy Alatau]. Alma-Ata, p. 224.
10 Grey-Wilson Christopher, Blamey Marjorie (1995) Alpine Flowers of Britain and Europe. London, p. 377.
11 Hara H., Kurosawa S. (1958) Differentiation within Anemone hepatica L. of Japan. J. jap. Bot., vol. 33, pp. 265-275.
12 Holubec V., Horak D. (2018) The Tian Shan and its Flowers. Prague, p. 404.
13 Hooker J.D. (1973) Flora of British India. I. Ranunculaceae to Sapindaceae. Dehli: Peridiocal Expertis, vol.8, pp. 1-740.
14 http://herba.msu.ru
15 https://www.plantarium.ru
16 Huyn K.L. (1970) Le pollen du genre Anemone et du genre Hepatica (Ranunculaceae) et leur taxonomie. Pollen et spores, no 3, pp. 324-364.
17 Ivashhenko A.A (2007) Sokrovishha rastitel'nogo mira Kazahstana. Po stranicam Krasnoj knigi [Treasures of the flora of Kazakhstan. Through the pages of the Red Book]. Almaty: «Almatykіtap», p. 128.
18 Ivashhenko A.A., Ishkov L.E. (2013) Materialy po flore i rastitel'nosti nacional'nogo parka «Kөlsaj kөlderі» [Materials on flora and vegetation of the national park "Kolsai kolderi"]. Nauchnye trudy GNPP «Kөlsaj kөlderі». Vyp. 1, pp. 34-70.
19 Jabbour F., Renner S. (2012) A phylogeni of Delphinieae (Ranunculaceae) shows that Aconitum is nested wirhin Delphinium and that Late Miocene transitions to long life cycles in the Himalayas and Southwest China coincide with bursts in diversification. Molecular Phylogenetics and Evolution, vol. 62, pp. 928-942.
20 Janchen E. (1949) Die systematische gliederung der Ranunculaceae und Berberidaceae. Denkschr. Osterr. Akad. Wis. Math. naturwiss. Kl., no 4, pp. 1-82.
21 Jensen U. (1968) Serologische Boitrage rur Systematik der Ranunculaceae. Bot. Jb. Syst.. Bd. 88, pp. 269-310.
22 Kamelin R.V. (2017) Flora Severa Evropejskoj Rossii (v sravnenii s bliz lezhashhimi territorijami) [Flora of the North of European Russia (in comparison with adjacent territories)]. SPb: Izd-vo VVM, p. 241.
23 Kokoreva I.I. (2007) Rastenija Dzhungarskogo i Zailijskogo Alatau, nuzhdajushhiesja v ohrane [Plants of the Dzungarian and Trans-Ili Alatau, in need of protection]. Almaty, p. 212.
24 Krasnaja kniga Kazahstana (2014) Rastenija [Plants]. Astana, vol. 2, p. 44.
25 Kurita M. (1955) Cytological studies in Ranunculaceae. II. The karyotype of Anemone and Hepatica. Bot. Mag. (Tokyo), vol. 68, pp. 187-190.
26 Ladygina G.M., Rachkovskaja E.I., Safronova I.N. (1995) Rastitel'nost' Kazahstana i Srednej Azii (v predelah pustynnoj oblasti). Karta. Pojasnitel'nyj tekst i legende k karte [Vegetation of Kazakhstan and Central Asia (within the desert region). Map. Explanatory text and map legend]. SPb, p. 128.
27 Laz'kov G.A., Sultanova B.A. (2014) Kadastr flory Kyrgyzstana: sosudistye rastenija [Flora Cadastre of Kyrgyzstan: Vascular Plants]. Bishkek, p. 125.
28 Muhtubaeva S.K. (2017.) Spisok flory vostochnoj chasti hrebta Kungej Alatau [List of flora of the eastern part of the Kungey Alatau ridge]. Almaty, p. 272.
29 Mukhtubaeva S.K., Nelina N.V., Sitpayeva G.T., Kuudabaeva G.M., Veselova P.V., Bilibayeva B.K., Jumadilova A. (2017) Rare endemis, relict and endangered plant species of the northern Tien-Shan (Kungei, Kirgizskiy Alatau). Reports of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, vol. 6, no 316, pp. 103-110.
30 Nacional'naja strategija i plan dejstvij po sohraneniju i sbalansirovannomu ispol'zovaniju biologicheskogo raznoobrazija Respubliki Kazahstan (1999) [National strategy and action plan for the conservation and balanced use of biological diversity of the Republic of Kazakhstan]. Kokshetau, p.336.
31 Nasir Y.J., Rafio R.A. (1995) Wild Flowers of Pakistan. Edited by T.J. Roberts. Oxford University Press. Kazachi, p. 298. 32 Ogisu M., Awan M.R., Mabuchi T., Mikanagi Y. (2002) Morphology, phenology and citology of Hepatica falconeri in Pakistan. Kew Bull., vol. 57 (4), pp. 948-953.
33 Opredelitel' Srednej Azii. Kriticheskij konspekt flory (1968-1993) [Keys to Central Asia. Critical synopsis of flora]. Tashkent, Vv. 1-10.
34 Otradnyh I.G., S'edina I.A., Malybekov A.B. (2015) Rastenie Gosudarstvennogo nacional'nogo parka «Kol'saj kolderi» [Plants of the State National Park "Kolsai kolderi"]. Saty, p. 200.
35 Parsa A. (1951) Ranunculaceae. Flora d' Iran (la Perse). Teheran, vol.1, no 1, pp. 348-442.
36 Poletiko O.M., Mishenkova A.P. (1967) Dekorativnye travjanistye rastenija otkrytogo grunta. Spravochnik po nomenklature rodov i vidov [Ornamental herbaceous plants in open ground. Reference book on the nomenclature of genera and species.]. L.: Nauka, p. 208.
37 Popov M.G. (1940) Flora Almatinskogo gosudarstvennogo zapovednika [Flora of the Almaty State Reserve]. Alma-Ata, p. 50.
38 Quershi R.A., Chaudhri M.N. (1988) Anemone falconeri. Pakistana Syst., vol. 4 (1-2), pp. 111-112.
39 Redkie i ischezajushhie vidy flory SSSR, nuzhdajushhiesja v ohrane. Pod red. A.L. Tahtadzhjana (1981) [Rare and endangered species of flora of the USSR in need of protection. Ed. A.L. Takhtadzhyan]. L.: Nauka, p. 264.
40 Rield H. (1979) New Taxa und Kombinations in Ranunculaceae from Pakistan und Kaschmir. Kew Bull., vol 34, no 2, pp. 361-366.41 Roldugin I.I. (1989) Elovye lesa Tjan'-Shanja (flora klassifikacija i dinamika) [Spruce forests of the Tien Shan (flora
classification and dynamics)]. Alma-Ata: Nauka, p. 304.
42 Ruksans J. (2007) Buried Treasures: Finding and growing the World's Choicest Bulbs. Portland, p. 38.
43 Rysin L.P., Rysina G.P. (1987) Morfostruktura podzemnyh organov lesnyh travjanistyh rastenij [Morphostructure of underground organs of forest herbaceous plants]. M.: Nauka, p. 208.
44 Sadyrova G.A., Shormanova A.A. (2017) Redkie, jendemichnye i subjendemichnye vidy rastenij flory hrebta Ketmen [Rare, endemic and subendemic plant species of the flora of the Ketmen ridge]. Almaty, p. 168.
45 Slavikova Z.Zur (1976) Morphologie der Blütenhülle von Hepatica nobilis. Ibid. A., no 2, pp. 97-106.
46 Steward A.N. (1927) Hepatica transsilvanica group of Eastern Europe and Asia. Rhodora, vol. 29, pp. 53-54.
47 Steyermark J.A., Steyermark C. Hepatica in North America. Rhodora, 60. No 740, pp. 223-232.
48 Tahtadzhjan A.L. (1987) Sistema magnoliofitov [Magnoliophyte system]. L.: Nauka, p. 439.
49 Tamura M. (1963) Morphology, ecology and phylogeny of the Ranunculaceae. I. Sci. Rep. Osaka Univ., vol.11, pp. 115- 126.
50 Tamura M. (1990) A new classification of the family Ranunculaceae. Acta Phytotax. geobot., vol. 41, pp. 93-101.
51 Tho C.A. (1967) A cytotaxonomic study of the H. asiatica and H. maxima in Korea. J. Korean Cult. Inst. Ewha Women's Univ., vol. 10, pp. 313-320.
52 Thomson T. (1852) Anemone falconeri. Hooker's Icon Pl., no 9, p. 899.
53 Ziman S.I. (1986) Morfologija i filogenija semejstva Ljutikovyh [Morphology and phylogeny of the Buttercup family]. Kiev: Naukova dumka, p. 248.