ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУ ЭКОЖҮЙЕЛЕРІНІҢ АҒАШ ЖАРТЫЛАЙ ҚАТТЫҚАНАТТЫЛАРЫ (HETEROPTERA)
DOI:
https://doi.org/10.26577/eb.2023.v94.i1.012Кілттік сөздер:
ағаш жартылай қаттықанаттылары, Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тау экожүйелері.Аннотация
Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тау экожүйелерінің ағаш жартылай қаттықанаттылар фаунасы 10 тұқымдасқа: Tingidae, Nabidae, Anthocoridae, Reduviidae, Miridae, Aradidae, Lygaeidae, Coreidae, Acanthosomatidae, Pentatomidae жататын 51 түрден тұрады. Олар қоректік байланысы жағынан 4 топқа бөлінеді: мицетофагтар (3 түр), фитофагтар (22 түр), зоофитофагтар (8 түр); зоофагтар (18 түр), ал тіршілік ортасына қарай 5 топқа бөлінеді: дендробионттар (28 түр), дендро-тамнобионттар (8 түр), дендро-тамно-хортобионттар (4 түр), дендро-хортобионттар (10 түр); эврибионт (1 түр), ағаш жартылай қаттықанаттылары жылына беретін ұрпақ санына қарай 6 топқа бөлінеді: моновольтинді (37 түр), бивольтинді (5 түр), жылына 2-3 рет ұрпақ беру (3 түр), поливольтинді (2 түр), ациклді (3 түр), ұрпақ саны белгісіз (1 түр). Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тау экожүйелерінің ағаш жартылай қаттықанаттылары арасында ересек дарасы күйінде 29 түр, жұмыртқа сатысында – 13 түр, ересек дарасы және дернәсілдері сатысында – 7 түр, дернәсілдері сатысында – 2 түр қыстайды. Күнгей Алатаудың ағаш гемиптерофаунасы 2 экологиялық топқа бөлінеді: мезо-ксерофилдер (2 түр), мезофилдер (49 түр). Шаруашылық тұрғыдан алғанда, ағаш жартылай қаттықанаттылар фаунасы зиянды да, пайдалы да түрлерді қамтиды. Зиянды түрлердің көпшілігі мына тұқымдастарға жатады: Tingidae, Miridae, Aradidae, Lygaeidae, Coreidae, Acanthosomatidae, Pentatomidae. Жыртқыш түрлер (Nabidae, Anthocoridae, Reduviidae, Pentatomidae, Asopinae тұқымдас тармағы) адам үшін пайдалы түрлер болып табылады, өйткені биоценоздардағы зиянды жәндіктердің санын реттейді. Оңтүстік Шығыс Қазақстанның тау экожүйелерінің ағаш жартылай қаттықанаттыларының географиялық таралуын талдау нәтижесінде олардың 17 таралу аймағына бөлінетіні анықталды. Фаунаның негізін голарктикалық, транспалеарктикалық, батыспалеарктикалық, трансеуразиялық, батысеуразиялық таралу аймақтары бар жартылай қаттықанаттылар түрлері құрайды.
Библиографиялық сілтемелер
Asanova R.B., Iskakov B.V. (1977). Harmful and useful hemiptera (Heteroptera) Kazakhstan. The determinant. Alma-Ata: Publishing house “Kainar”. 204 p. [In Russian].
Catalogue of the Heteroptera of the Palaearctic Region. (2013) Supplement / еds. B. Aukema, Chr. Rieger. Netherlands En- tomol. Soc. Amsterdam. Vol. 6. 629 p.
Chernova G.P. (1979). New palearctic species of the family Coreidae (Heteroptera). // Entomol. review. – Vol. 58. – Issue – pp. 578-581. [In Russian].
Chernova G.P. Heteroptera of the families Coriedae, Alydidae and Stenocephalidae of the faunas of the USSR and neighbor- ing countries: Abstract. dis. cand. biol. sciences. – L., 1979. – 20 p. [In Russian].
Cristiano F. Schwertner, Renan Carrenho, Felipe F.F. Moreira, Gerasimos Cassis. (2021) Hemiptera Sampling Methods, Measuring Arthropod Biodiversity, 10.1007/978-3-030-53226-0, (289-313), (2021).
Elov E.S. (1976) Hemiptera sem. Anthocoridae (Heteroptera) Central Asia and Kazakhstan. Entomological Review. Vol. 55. Issue. 2. pp. 369-380. [In Russian].
Golub, V.B., Tsurikov, M.N. & Prokin, A.A. (2012) Insect collections: material collection, treatment and storage. Moscow: Association of Scientific Publications KMK, 339 p. [In Russian].
Gydayatov D.A. Semi-winged groups of the pentatomomorph of Azerbaijan. – Baku: Elm Publishing House, 1982. – 160 p. [In Russian].
Heiss E. (1980) Nomenklatorische Änderungen und Differenzierung von Aradus crenatus Say, 1831, und Aradus cinna momeus Panzer, 1806, aus Europa und USA. (Insecta: Heteroptera, Aradidae). Berichte des Naturwissenschaftlich-Medizinischen Vereins in Innsbruck. Bd. 67. S. 103-116.
I.M. Kerzhner (1981). Semi-winged family Nabidae. Proboscis insects. // Fauna of the USSR. – T. 13. – Vol. 2. – L. Nauka, 1981. – 327 p. [In Russian].
Josifov M. (1981) Heteroptera, Pentatomoidea. II. Fauna in Bulgaria. T. 12. Sofia. 205 p.
Josifov M.V. (1974) Die Heteropteren der bulgarischen Schwarzmeerküste. Bulletin de l’Institut de Zoologie et Musée. N. S. 5-27.
Kerzhner, I.M., Yachevsky, T.L. (1964). Order Heteroptera (Hemiptera) Semi-winged. Key to insects of the European part of the USSR: in five volumes / I. M. Kerzhner, T. L. Yachevsky. – M., L.: Science. – T. 1. – S. 655–845. [In Russian].
Kirichenko A.N. (1913). Semi-winged insects (Insecta, Hemiptera) // Fauna of Russia and neighboring countries. – T. 1. – Vol. 1. – 301 s.
Kirichenko A.N. (1918) Hemiptera-Heteroptera of the Caucasus region. Notes of the Caucasus. Museum. Series A. No. 6. Part I. 177 p. [In Russian].
Neymorovets V.V. (2003) Supplement to the fauna of Hemiptera (Heteroptera) Krasnodar Territory and the Republic of Adygea. Entomological Review. Vol. 82. Issue 3. pp. 584-589. [In Russian].
Pericart J. (1983) Hemipteres Tingidae Euro-Mediterraneens. Federation Franciaise des societies de sciences naturalles. Paris. T. 69. 620 p.
Petrova V.P. (1975) Pentatomidae of Western Siberia (Hemiptera). Novosibirsk. 236 p. [In Russian].
Puchkov V.G. (1962) Coreidae. Fauna of Ukraine. Т. 21. Vol. 2. Kiev, AS USSR,. 163 с. [In Russian].
Puchkov V.G. (1965) Pentatomoidea of Central Asia (Hemiptera). Frunze: Ilim. 329 p. [In Russian].
Puchkov V.G. (1969). Lygaeidae // Fauna of Ukraine. – T. 21. – Issue. 3. – Kiev: View. AS USSR. – 388 p. [In Russian].
Puchkov V.G. (1987) Hemiptera. Reduviidae. Fauna of Ukraine. Naukova dumka. Kiev. Vol. 21. Issue 5. 248 p. [In Russian].
Putshkov V.G. (1974). Berytidae, Pyrrhocoridae, Pіezmatidae, Aradidae and Tingіdae. // Fauna of Ukraine. – T. 21. – VIP. – Kiev. – 332 s. [In Russian].
Rabitsch W. (2010) True bugs (Hemiptera, Heteroptera). BioRisk. No 4, рp. 407-433.
Thomas D.B. (1983) Taxonomic status of the genera Chlorochroa Stall, Rhytidilomia Stаl, Liodermion Kirkaldy, and Pite dia Reuter, and their included species (Hemiptera: Pentatomidae) // Annals of the Entomological Society of America. Vol. 76(2). P. 215-224.
Vinokurov N.N., Golub V.B., Kanyukova E.V. (2010) Catalogue of hemiptera insects (Heteroptera) of the Asian part. Novo- sibirsk: Publishing house of SB AS. 319 p. [In Russian].
