ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМСАҚ БИДАЙ ГЕНОТИПТЕРІНІҢ ӨНІМДІЛІГІНІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ

Авторлар

  • С. Әнуарбек Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-8673-9820
  • В. Чудинов Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Қостанай облысы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-2639-9000
  • Г. Середа Қарағанды ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Қарағанды облысы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-0593-5839
  • А. Бабкенов А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы, Ақмола облысы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0001-9939-0966
  • Т. Савин А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы, Ақмола облысы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-3550-647X
  • Е. Федоренко Солтүстік-Қазақстан ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы, Солтүстік-Қазақстан облысы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-4117-5259
  • В. Цыганков Ақтобе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Ақтобе, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-3652-3888
  • А. Цыганков Ақтобе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Ақтобе, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-1782-962X
  • А. Амалова Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0002-7903-3467
  • Е. Туруспеков Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан https://orcid.org/0000-0001-8590-1745

DOI:

https://doi.org/10.26577/bb.2024.v100.i3.05
        73 37

Кілттік сөздер:

шығымдылық, AMMI, жұмсақ бидай, өнімділік, тұрақтылық, әртүрлі орталарда сынау, генотип-ортаның өзара әрекеттесуі, жоғары генотиптер

Аннотация

Жұмсақ бидай (Triticum aestivum L.) адамның тамақтануы мен жаһандық азық-түлік қауіпсіздігі үшін маңызды дақыл болып табылады. Бидайдың тұрақты өнімділігін қамтамасыз ету өте маңызды, өйткені өндірістің ауытқуы бүкіл әлемде азық-түлік пен бағаға айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Біз AMMI негізіндегі тұрақтылық статистикасын пайдалана отырып, ең жақсы генотиптерді анықтау үшін Қазақстанда әр түрлі сынақ талдауын қолданып, екі вегетациялық маусымда жұмсақ бидайдың 82 генотипін бағаладық. AMMI дисперсиялық талдауы (ANOVA) қоршаған ортаның әсері негізінен өнімділіктің өзгергіштігін (87,6%) түсіндіретінін көрсетті, ал генотиптің (2,79 %) және генотип-ортаның өзара әрекеттесуінің (8,19 %) үлесі ең аз әсер етті. Тұрақтылық параметрлерінің бағаланған жиынтығы өзара оң корреляцияны көрсетті және бұл өлшемдерді тұрақты генотиптерді таңдау үшін пайдалануға болады. Жұмсақ бидай генотиптерінің орташа өнімділігі 24,5-тен 17,9 ц/га-ға дейін болды. 342/08 (G62), Р-1413m (G8), Лютесценс 54 190/09 (G54), 233/10 (G58), Байтерек 15 (G25) және Лютесценс 57 4/09 (G52) генотиптері AMMI негізіндегі дән өнімділігінің тұрақтылығын бағалау негізінде ең тұрақты және өнімді болды. Селекционерлер мен фермерлер бұл үлгілерді Қазақстанның кең ауқымында тұрақты және жоғары өнімді генотиптер ретінде пайдалана алады.

Авторлардың биографисы

С. Әнуарбек, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан

Әнуарбек Шынар Нұрланқызы – PhD, аға ғылыми қызметкер, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты (Алматы, Қазақстан, e-mail: shinar_anuar92@mail.ru).

В. Чудинов, Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Қостанай облысы, Қазақстан

Чудинов Владимир Анатольевич – ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, селекционер, Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы (Қостанай облысы, Қазақстан, e-mail: ch.den@mail.ru).

Г. Середа, Қарағанды ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Қарағанды облысы, Қазақстан

Середа Григорий Антонович – ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, А.Ф.Христенко атындағы Қарағанды ауыл шаруашылық тәжірибе станциясының селекция және алғашқы тұқым өндірісінің бөлім меңгерушісі (Карағанды, Қазақстан, e-mail: sereda.44@bk.ru).

А. Бабкенов, А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы, Ақмола облысы, Қазақстан

Бабкенов Адильхан Темирханович – ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының бидай селекциясы бөлімінің меңгерушісі (Ақмола облысы, Қазақстан, email:
babkenov64@mail.ru).

Т. Савин, А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы, Ақмола облысы, Қазақстан

Савин Тимур Владимирович – биология ғылымдарының кандидаты, А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының басқарма төрағасы (Ақмола облысы, Қазақстан, e-mail: savintimur_83@mail.ru).

Е. Федоренко, Солтүстік-Қазақстан ауыл шаруашылық тәжірибе станциясы, Солтүстік-Қазақстан облысы, Қазақстан

Федоренко Елена Николаевна – Солтүстік-Қазақстан ауыл шаруашылығы тәжірибие станциясының селекциялық және сорттық егіншілік технологиясы зертханасының меңгерушісі (Солтүстік-Қазақстан облысы, Қазақстан, e-mail: efedorenko2015@mail.ru).

В. Цыганков, Ақтобе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Ақтобе, Қазақстан

Цыганков Владимир Игоревич – ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, Ақтөбе ауыл шаруашылық тәжірибе станциясының селекция және алғашқы тұқым өндірісінің бөлім меңгерушісі (Ақтөбе, Қазақстан,, e-mail: zigan60@mail.ru).

А. Цыганков, Ақтобе ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, Ақтобе, Қазақстан

Tsygankov Artyom Vladimirovich – agronomist of the Department of Breeding and Primary Seed Production, Aktobe Agricultural Station (Aktobe, Kazakhstan, e-mail: mirestnone@mail.ru).

А. Амалова, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан

Амалова Акерке Ыкласқызы – PhD, ғылыми қызметкер, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты (Алматы, Қазақстан, email: akerke.amalova@gmail.com).

Е. Туруспеков, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты, Алматы, Қазақстан

Туруспеков Ерлан Кенесбекович (корреспондент-автор) – биология ғылымдарының кандидаты, профессор, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институтының молекулалық генетика зертханасының меңгерушісі (Алматы, Қазақстан, e-mail: yerlant@yahoo.com).

Жүктелулер

Как цитировать

Әнуарбек S., Чудинов V., Середа G., Бабкенов A., Савин . T., Федоренко E., Цыганков V., Цыганков A., Амалова A., & Туруспеков Y. (2024). ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖҰМСАҚ БИДАЙ ГЕНОТИПТЕРІНІҢ ӨНІМДІЛІГІНІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ. ҚазҰУ Хабаршысы. Биология сериясы, 100(3), 56–68. https://doi.org/10.26577/bb.2024.v100.i3.05

Шығарылым

Том 100 № 3 (2024): Вестник, Серия биологическая

Бөлім

МОЛЕКУЛЯРНАЯ БИОЛОГИЯ И ГЕНЕТИКА