ҚОЛДАНУҒА ТИЫМ САЛЫНҒАН ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНЫЛМАҒАН ПЕСТИЦИДТЕРДІҢ ҚОЙ ОРГАНИЗМІНЕ ӘСЕР ЕТУ САЛДАРЫН ЦИТОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
DOI:
https://doi.org/10.26577/eb.2021.v86.i1.09Аннотация
Бұрын көкөніс, жеміс және темекі өсірумен айналысатын Алматы облысындағы шаруашылықтардың аумағында ескірген, қараусыз қалған қоймалар бар және ол жерлерде жойылмаған және пайдалануға тыйым салынған пестицидтердің көп мөлшері жинақталған. Бұл қоймалар тура сол елді мекендерде орналасқан. Олардың айналасында санитарлық аймақ жоқ. Пайдаланылмаған пестицидтердің химиялық құрамы қоршаған ортаны үнемі ластайды, нәтижесінде сол елді мекендерде өсірілетін жануарлар мен өсімдіктерден өндірілген өнімдер арқылы зиянды заттар адам ағзасына енеді.
Бұл мақала өңделмеген және пайдаланылуға тыйым салынған пестицидтердің қой организміне генотоксикалық әсерін цитогенетикалық бағалауға арналған. Зерттеудегі малдар Бесқайнар, Қызылқайрат және Тауқаратұрық елді мекендерінің жайылым аймақтарында өсірілген және онда пестицид қалдықтары бар ескі қоймалар орналасқан.
30 бас қойдың перифериялық қан клеткаларының in vitro культурасынан дайындалған хромосома препараттарына цитогенетикалық талдау жүргізілді. Үш тәжірибе аймақтарындағы жануарларда геномдық мутациясы бар клеткалардың деңгейі бақылау жануарларының тиісті көрсеткіштерімен салыстырғанда сәйкесінше 2,6; 2,96 және 2,75 есе жоғары болды. Осы жануарлардың қан жүйесіндегі геномдық клеткалардың мутацияларына жасалған талдау, хромосомалардың гипердиплоидты жиынтығы бар клеткалар, талданған метафаза клеткаларын 0,67% -дан 2,88% -ға дейінгі жиілікте 17 дарабастарда анықталғанын көрсетті. Барлық жануарларда полиплоидты клеткалар табылды және олардың орташа жиілігі 7,93 ± 1,21% (3484 клетка) құрады. Тәжірибелік жануарлардағы хромосомалық аберрациясы бар клеткалардың деңгейі бақылау жануарларына қарағанда 6,25; 7.40 және 5.66 есе жоғары екендігі анықталды. Жануарлар клеткаларына цитогенетикалық тұрақсыздық деңгейіне жүргізілген жан-жақты талдауы, тәжірибелік жануарлардың қан жүйесінде гипердиплоидты, полиплоидты жиынтығы мен хромосомалық аберрациясы бар клеткалар үлесінің артуына пайдаланылмаған және тыйым салынған пестицидтердің генотоксикалық әсер ететіндігін көрсетті.
Түйін сөздер: пайдаланылмаған және тыйым салынған пестицидтер, қойлар, лимфоциттердің in vitro культурасы, геномдық мутациялар, хромосомалық аберрациялар.
Библиографиялық сілтемелер
2 A. A. Nurzhanova, Z. A. Inelova, L. B. Djansugurova, S. G. Nesterova, N. V. Mit, A. A. Zhubanova, R. Zh. Zhapbasov, M. Kh. Baizhanov, U. N. Kapysheva , Sh. K. Bakhtiyarova, E. M. Khussainova, O. G. Cherednichenko, A. S. Mussayeva, E. A. Shadenova, B. O. Bekmanov. The problem of unutilized and banned pesticides in Kazakhstan (review). News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Seriesofbiologicalandmedical. Volume 4, Number 328 (2018), 86 – 96.
3 Kozak M. F. Marchenko N. V. Tsitogeneticheskiye effekty vozdeystviya antropogennogo zagryazneniya vod nizhney Volgi. Monografiya. Astrakhan. Izdatelskiy dom «Astrakhanskiy universitet». 2008.116 str.
4 S.Zh. Kolumbayeva. D.A. Begimbetova. A.V. Lovinskaya. A.M. Kalimagambetov. Issledovaniye Sitellus fulvus v zagryaznennykh fenilpirazolami biotopakh.Ekologiya. 2013. № 3. s. 216–220.
5 Gershenzon S.M. Mutatsii. Kiyev. 1991. – S. 111-125.
6 Tarasov V. A. Printsipy kachestvennoy i kolichestvennoy otsenki geneticheskoy opasnosti khimicheskikh veshchestv. Mutageny i kantserogeny okruzhayushchey sredy i nasledstvennost cheloveka: doklady mezhdunarodnogo simpoziuma. M.. 1994. S. 3-66.
7 Begimbetova D.A.. Kolumbayeva S.Zh.. Blansho E.. Lovinskaya A.V. Izucheniye soderzhaniya fipronil-sulfona v tkanyakh krys pri ostrom i podostrom vozdeystvii. Vestnik Kaznu. Seriya ekologicheskaya. № 1 (24) 2009 g. str. 59-64.
8 A. V. Lovinskaya. S. Zh. Kolumbayeva. O. L. Kolomiyets. S. K. Abilev. Genotoksicheskoye deystviye pestitsida fipronila na somaticheskiye i generativnyye kletki myshey. Genetika. 2016. tom 52. № 5. s. 561–568
9 E.L. Levitskiy. A.N. Marchenko. Yu.I.Gubskiy. Mekhanizmy genotoksichnosti fosfororganicheskikh soyedineniy// Sovremennyye problemy toksikologii.-1998.-№1.-S.47-50.
10 Preeti Bagri & S. K. Jain. Assessment of acetamiprid-induced genotoxic effects in bone marrow cells of Swiss albino male mice // Drug and Chemical Toxicology – 2018. Vol. 42, No 4, – P. 357-363.
11 D. Medina-Buelvas, E. Estrada-Muñiz, M. Flores-Valadez, L. Vega. Genotoxic and immunotoxic effects of the organophosphate metabolite T diethyldithiophosphate (DEDTP) in Vivo // Toxicology and Applied Pharmacology – 2019. Vol. 366, – P. 96-103.
12 Doha Yahia, Marwa F. Ali. Cytogenetic and genotoxic effects of penconazole and chlorpyrifos pesticides in bone marrow of rats // Journal of Advanced Veterinary Research – 2019. – Vol. 9, No 2, – P. 29-38
13 Doha Yahia, Marwa F. Ali, Doaa S. Abd El-Maguid. Estimation of Bone Marrow DNA Damage Induced by Lambda cyhalothrin and Dimethoate Insecticides using Alkaline Comet Assay // Journal of Advanced Veterinary Research – 2019. – Vol. 9, No 1, – P. 23-28
14 Ayla Çelik, Gizem Güler, Cuma Aktaş & Serap Yalin. Genotoxic action of Luna Experience-SC 400 fungicide on rat bone marrow // Biomarkers – 2019. Vol. 24, No 7, – P. 720-725.
15 Tsatsakis A, Docea AO, Constantin C, Calina D, Zlatian O, Nikolouzakis TK, Stivaktakis PD, Kalogeraki A, Liesivuori J, Tzanakakis G, Neagu M. Genotoxic, cytotoxic, and cytopathological effects in rats exposed for 18 months to a mixture of 13 chemicals in doses below NOAEL levels // Toxicology Letters – 2019. Vol. 316, – P. 154-170.
16 P.K. Malhi and I.S. Grover. Genotoxic effects of some organophosphorus pesticides. II. In vivo chromosomal aberration bioassay in bone marrow cells in rat // Mutation Research – 1987. Vol. 188, – P. 45-51.
17 Ilyushina N. A. Egorova O.V.. Averianova N.S.. Masaltsev G.V.. Rakitskiy V.N. Genotoksichnost modelnykh kombinatsiy deystvuyushchikh veshchestv pestitsidov v testakh na bakteriyakh Salmonella typhimurium i eritrotsitakh kostnogo mozga myshey in vivo // Zdravookhraneniye Rossiyskoy Federatsii – 2019. – Tom 63. № 4. – C. 193-198.
18 Katarína Šiviková, Beáta Holečková, Viera Schwarzbacherová, Martina Galdíková, Ján Dianovský, Potential chromosome damage, cell-cycle kinetics/and apoptosis induced by epoxiconazole in bovine peripheral lymphocytes in vitro // Chemosphere Volume – 2018. Vol. 193, – P. 82-88.
19 Martina Galdíková, Beáta Holečková, Katarína Šiviková, Viera Schwarzbacherová, Simona Koleničová. Evaluating the genotoxic damage in bovine whole blood cells in vitro after T exposure to thiacloprid // Toxicology in Vitro – 2019. Vol. 61.
20 Ficová, I., Galdíková, M. Testing the potential clastogenic/ cytotoxic effects of pesticide calypso 480 scfolia veterinaria, 61, 3: 47–51, 2017.
21 BeátaHolečková. Evaluation of the in vitro effect of glyphosate-based herbicide on bovine lymphocytes using chromosome painting// Bull Vet InstPulawy 50, 533-536, 2006.
22 M.B. Lioi, M.R. Scarfı, A. Santoro, R. Barbieri, O. Zeni, D. Di Berardino, M.V. Ursini.Genotoxicity and oxidative stress induced by pesticide exposure in bovine lymphocyte cultures in vitro//Mutation Research 403 1998 13–20.
23 O vnesenii izmeneniy v prikaz Ministra selskogo khozyaystva Respubliki Kazakhstan ot 24 iyunya 2015 goda № 15-1/565 «Ob utverzhdenii standarta gosudarstvennoy uslugi «Gosudarstvennaya registratsiya pestitsidov (yadokhimikatov)».
24 Rukovodstvo p o kratkosrochnym testam dlya vyyavleniya mutagennykh i kantserogennykh khimicheskikh veshchestv. Podgotovleno dlya MPKhB Mezhdunarodnoy komissiyey po zashchite ot mutagenov i kantserogenov okruzhayushchey sredy. Sovmestnoye izdaniye Programmy OON po okruzhayushchey srede. Mezhdunarodnoy organizatsii truda i Vsemirnoy organizatsii zdravookhraneniya. Zheneva. 1989.-211 s.
25 Zhapbasov R.. Zhansugіrova L.B.. Zhomartov A.M.. Dosybayev ?.Zh. «Sutkorektі zhanuarlardyn somatikalyk kletkalaryndagy tsitogenetikalyk turaksyzdyk dengeyіn korshagan ortanyn ekologiyalyk zhagdayyna genotoksikalyk turgydan sipattama beruge paydalanu» // Adіstemelіk nuskau. – Almaty Kazak universitetі. 2017. – 74 bet.
26 Vasilyev S.A.. Timoshevskiy V.A.. Lebedev I.N. Aneugennyy effekt ioniziruyushego izlucheniya v somaticheskikh kletkakh mlekopitayushchikh i cheloveka. / Genetika. 2009. T.45. N 12. S.1589-1599.
27 Ryabokon N.I. Biologicheskiye effekty v prirodnykh populyatsiyakh melkikh gryzunov na territoriyakh. zagryaznennykh radionuklidami. Chastota poliploidnykh kletok kostnogo mozga u ryzhey polevki v raznyye gody posle Chernobylskoy katastrofy / Radiatsionnaya biologiya. Radioekologiya. – 1999. T. 39. №6. S. 613-618.
