ЖЕДЕЛ ГИПОКСИЯДАН КЕЙІН ЖЕТІЛМЕГЕН АҒЗАДАҒЫ ҚАННЫҢ ГОМЕОСТАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТОТЫҒУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
DOI:
https://doi.org/10.26577/bb.2024.v100.i3.013Кілттік сөздер:
жетілмеген организм, гипоксия, жаттығу, қан, гомеостаз, бейімделуАннотация
Maqalada jedel gıpoksıa men fızıkalyq belsendilikten keıingi jetilmegen qoıandardaǵy mańyzdy turaqtylardyń (pH, glúkoza, gemoglobın) jáne qannyń totyǵý kórsetkishteriniń ózgerýi, sondaı-aq olardy dáıekti qoldaný týraly málimetter keltirilgen. Tájirıbeler kórsetkendeı, janýarlardaǵy qan pH 20 mınýttyq gıpoksıadan (5% O2+95% N2) keıin bir saǵattan keıin azdap qyshqyl aımaqqa aýysady. Gıpoksıadan keıin birden jattyǵý pH-nyń odan da qyshqyl aımaqqa aýysýyna ákeledi jáne sál siltili aımaqta baqylaýǵa deıin qalpyna keltirýdi keshiktiredi. Jedel gıpoksıadan keıingi qandaǵy glúkoza deńgeıi gıperglıkemıalyq áserdi kórsetedi. Ótken gıpoksıadan keıingi fızıkalyq belsendilik qandaǵy glúkozanyń dınamıkasyna áser etpeıdi, degenmen buzylmaǵan janýarlar júgirý jattyǵýlarynan keıin keıbir gıpoglıkemıalyq áserge ıe. Jetilmegen qoıandardaǵy qan gemoglobıni jedel gıpoksıadan keıin fazalyq ózgeristerge ushyraıdy, bul kelesi kezeńde senimdi bastapqy tómendeý men shamadan tys qalpyna keltirýde kórinedi. Gıpoksıalyq júktemeden keıin qoıandarǵa qoldanylatyn fızıkalyq belsendilik qan quramyndaǵy gemoglobın dınamıkasynda aıtarlyqtaı ózgeristerdi anyqtaǵan joq, degenmen buzylmaǵan janýarlar gemoglobın deńgeıiniń bastapqy joǵarylaýymen fızıkalyq belsendilikke jaýap beredi. Qannyń gomeostatıkalyq deńgeıindegi barlyq osy reaksıalar ekstremaldy faktordyń, gıpoksıanyń áserine jaýap retinde jetilmegen janýardyń denesindegi kompensatorlyq-beıimdelý prosesterin kórsetedi. Jedel gıpoksıalyq júktemeniń áserin zertteý qandaǵy erkin radıkaldy totyǵý kúıindegi ózgeristerdi anyqtady. Jedel gıpoksıa lıpıdterdiń asqyn totyǵý prosesiniń joǵarylaýyna jáne antıoksıdantty qan júıesiniń belsendirilýine ákeletini kórsetilgen. Gıpoksıadan keıingi kezeńde (gıpoksıa usynylǵannan keıin 6 saǵat ishinde) qan sarysýynda da, erıtrosıtterde de malon dıaldegıdiniń lıpıdteriniń asqyn totyǵý óniminiń mólsheri artady; Sarysýda bul kórsetkish baqylaý deńgeıinen 40% - ǵa asatyn deńgeıde turaqtalady, al qyzyl qan jasýshalarynda ósýdiń jalǵasýy baıqalady. Bul ózgerister qan sarysýyndaǵy jáne erıtrosıtterdegi sýperoksıd dısmýtaza (SOD) antıoksıdantty fermentiniń belsendiliginiń joǵarylaýy aıasynda júredi, bul gıpoksıanyń totyǵý áserine shuǵyl beıimdelý reaksıasy retinde kórinedi. Qannyń totyqsyzdandyrǵysh júıesiniń gıpoksıa áserine beıimdelý potensıalyn baǵalaý úshin dene belsendiliginiń aǵzanyń ottegin tutynýyn kúsheıtetin faktor retinde jedel gıpoksıaǵa ushyraǵan janýarlardaǵy qan sarysýynyń antıoksıdanttyq belsendiligine áseri zertteldi. SOD belsendiligi men jalpy antıoksıdanttyq belsendiliktiń ózgerýi týraly derekter jedel gıpoksıa men fızıkalyq belsendilikti dáıekti túrde usynǵannan keıin 3-6 saǵat ishinde jetilmegen organızmdegi qannyń antıoksıdantty júıesinde turaqsyzdyq paıda bolatyndyǵyn kórsetedi. Glúkoza, laktat, gemoglobın, qan pH deńgeıi sıaqty qannyń mańyzdy gomeostatıkalyq kórsetkishteri fızıologıalyq dıapazondardaǵy ózgeristermen ottegi aǵynyn ýaqytsha shekteýge jaýap bergenimen, erkin radıkaldy qan júıesinde kezdesetin turaqsyzdyq endogendik resýrstar arqyly qan júıesiniń gomeostatıkalyq tepe-teńdigine yqtımal túsiniksizdikti týdyrady degen qorytyndyǵa keldi.qolaısyz faktorlardyń áserinen. Múmkin, belgili bir synı ýaqyttan keıin antıoksıdanttar, antıgıpoksanttar túrindegi ekzogendik agentter qajet bolýy múmkin.
