ҚАРАШЫҚ ӨЗЕНІНДЕГІ БӨТЕН БАЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ (СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ БАССЕЙНІ)
DOI:
https://doi.org/10.26577/eb.2023.v97.i4.09Кілттік сөздер:
бөтен, балық, инвазия, экожүйе, Сырдария бассейні, индикаторАннотация
Бөтен балық түрлері адамдардың қолынан туындаған Жаһандық экологиялық өзгерістердің кең таралған және ықпалды факторына айналды. Арал-Сырдария бассейнінің су айдындары суару үшін үлкен көлемдегі судың алынуына және бөтен балық түрлерінің көбеюі арнайы емес отырғызылуына байланысты антропогендік жүктеменің жоғарылауына ұшырайды. Зерттеудің мақсаты Қарашық өзеніндегі бөтен балық түрлерінің алуан түрлілігін зерттеу болды. Бұл өзен Қаратау таулары ағысынан келетін, су мол жылдары Сырдария өзеніне жететін жалғыз сала болып табылады. 2007-2017 жылдары жинақталған қор материалдарын талдау және 2022 жылдың наурыздан қазанға дейін және 2023 жылдың маусым айында Түркістан және Кентау қалаларының маңында сынамаларды іріктеу негізінде бөгде балық түрлерінің құрамы өзгеретіндігі анықталды. Судың физико-химиялық көрсеткіштерінің көпшілігі тұщы су балықтарының барлық түрлерінің тіршілік етуіне қолайлы деңгейде болды. Бірақ, көптеген сынамалар үлгілерінде осы өзеннің антропогендік ластануын көрсететін нитраттар шамасының жоғарылауы байқалды. Кәсіптік құндылығы жоқ бөтен балықтардың 6 түрі: абботина Abbottina rivularis, горчак Rhodeus ocellatus, псевдорасбора Pseudorasbora parva, элеотрис Hypseleotris cinctus, қытай бұзаубас балығы Rhinogobius cheni, қытай медакасы Oryzias sinensis бар екендігі айқындалды. Олардың ішінде тек псевдорасбора өзенде тұрақты кездесті, басқа да бөтен балықтар түрлердің әртүрлілігі жыл сайын өзгеріп отырды. Биологиялық талдау көрсеткендей, мекен ететін орта бөтен балықтар түрлерінің сәтті көбеюіне мүмкіндік береді, бірақ қолайлы тіршілік ету жағдайлары бар суқоймаларға тән олардың үлкен мөлшерге жетулеріне жол бермейді.
Библиографиялық сілтемелер
Afanasyev. S. A.. Roman. A. M.. Dolinskii. V. L.. Karimov. H. N.. & Erhashboev. I. K. (2020). Impact of designed Quairokkum Hydropower Plant reconstruction on the Syr Darya River ichthyofauna. Zoodiversity. 54(5). DOI:10.15407/zoo2020.05.363.
Bajmbetov A.A. Rod Pseudorasbora Bleeker. 1860 - Psevdorasbora. Pseudorasbora parva (Schlegel) – amurskij chebachok. //Ryby Kazahstana – T.5. Akklimatizaciya. promysel / Mitrofanov V.P.. Dukravec G.M.. Sidorova A.F. i dr. - Alma-Ata: Ғylym. 1992.– S. 159-169.
Berg. L. S. 1905. Ryby Turkestana. //Izvestiya Turkestanskogo otdeleniya Russkogo geograficheskogo obshchestva. 4 (16). 1-261.
Biddau R.. Cidu R.. Da Pelo S.. Carletti A.. Ghiglieri G.. Pittalis D. Source and fate of nitrate in contaminated groundwater systems: Assessing spatial and temporal variations by hydrogeochemistry and multiple stable isotope tools// Science of The Total Environment. – 2019. – V.647. – p. 1121-1136 DOI: 10.1016/j.scitotenv.2018.08.007.
Douglas. M.R.; Slynko. Y.V.; Dgebuadze. Y.Y.; Olenin. S.; Aleksandrov. B.; Boltachev. A.; Slynko. E.E.; Khristenko. D.; Minchin. D.; Pavlov. D.F.; Reshetnikov. A.N.. Vekhov D.A.. Ware C.J.. Douglas M.E. Invasion Ecology: An International Perspective Centered in the Holarctic. Fisheries 2015. 40. 464–470. DOI:10.1080/03632415.2015.1075344
Dukravec G.M.. Kopylec S.K. Semejstvo Gobiidae – Bychkovye. Rod Rhinogobius Gill. 1860 - Bychkovye. Rhinogobius similis Gill - amurskij bychok. //Ryby Kazahstana – T.5. Akklimatizaciya. promysel / Mitrofanov V.P.. Dukravec G.M.. Sidorova A.F. i dr. - Alma-Ata: Ғylym. 1992.– S.269-286.
Edge. C. B.. Fortin. M. J.. Jackson. D. A.. Lawrie. D.. Stanfield. L.. Shrestha. N.. Habitat alteration and habitat fragmentation differentially affect beta diversity of stream fish communities //Landscape Ecology. – 2017. – T. 32. – S. 647-662.
Ermakhanov. Z. K.. Plotnikov. I. S.. Aladin. N. V.. & Micklin. P. (2012). Changes in the Aral Sea ichthyofauna and fishery during the period of ecological crisis. Lakes & Reservoirs: Research & Management. 17(1). 3-9. DOI: 10.1111/j.1440-1770.2012.00492.x
Froese. Pauly. 2023; Eschmeyer. W. N.; Fricke. R.; van der Laan R. (eds). ESCHMEYER'S CATALOG OF FISHES: GENERA. SPECIES. REFERENCES. (http://researcharchive.calacademy.org/research/ichthyology/catalog/fishcatmain.asp).
García‐Berthou E. The characteristics of invasive fishes: what has been learned so far? //Journal of Fish Biology. – 2007. – T. 71. – S. 33-55. DOI: 10.1111/j.1095-8649.2007.01668.x
Gluhovcev I.V.. Dukravec G.M.. Karpov V.E. Otryad okuneobraznye – Perciformes. Semejstvo Eleotridae – Golovoshchekovye ili Eleotrovye. Rod Hypseleotris Gill. 1860. Micropercops cinctus (Dabry de Thiersant 1872) - Eleotris. //Ryby Kazahstana – T.5. Akklimatizaciya. promysel / Mitrofanov V.P.. Dukravec G.M.. Sidorova A.F. i dr. - Alma-Ata: Ғylym. 1992.– S.250-269.
Hughes. K. A.. Pescott. O. L.. Peyton. J.. Adriaens. T.. Cottier‐Cook. E. J.. Key. G.. Rabitsch. W.. Tricarico. E.. Barnes D.K.A. Baxter. N.. Belchier. M.. Blake. D.. Convey. P.. Dawson. W.. Frohlich. D.. Gardiner. L.M.. González-Moreno. P.. James. R.. Malumphy. Ch.. Martin. S.. Martinou. A.F.. Minchin. D.. Monaco. A.. Moore. N.. Morley. S.A.. Ross. K.. Shanklin. J.. Turvey. K.. Vaughan. D.. Vaux. A.G.C.. Werenkraut. V.. Winfield. I.J.. Roy. H. E. (2020). Invasive non‐native species likely to threaten biodiversity and ecosystems in the Antarctic Peninsula region. Global change biology. 26(4). 2702-2716. DOI:10.1111/gcb.14938
Ibrayeva G.S.. Mamilov N.SH.. Bekkozhaeva D.K.. Amirbekova F.T.. Kozhabaeyva E.B.. Sapargalieva N.S.. Habibullin F.H. Dinamika raznoobraziya fauny ryb r.Karashik (bassejn r.Syrdar'i) v usloviyah menyayushchejsya antropogennoj nagruzki //Mezhdunar. konf. «Zoologicheskie issledovaniya v Kazahstane v XXI veke: Itogi. problemy i perspektivy» posvyashchennaya 90-letiyu RGP «Institut zoologii» KN MNVO RK. 13-16 aprelya 2023 goda g. Almaty. RK. -s.233-238.
Kang. B.. Deng. J.. Wu. Y.. Chen. L.. Zhang. J.. Qiu. H.. Lu, Y., He. D. (2014). Mapping China's freshwater fishes: Diversity and biogeography. Fish and Fisheries. 15(2). 209-230. DOI: 10.1111/faf.12011.
Karpov V.E. Rod Orizias Jordan et Snyder. 1906 - Orizias. Rod Oryzias latipes (Temminck & Schlegel.1846) – Medaka. //Ryby Kazahstana – Alma-Ata: Ғylym. 1992.– T.5. - S.230-241.
Kessler. K. F. (1872). Ihtiologicheskaya fauna Turkestana. Izv. ob-va lyubit. estestvozn. 10(1). 47.
Kessler. K.F. 1877. Ryba. najdennaya v Uralo-Kaspijsko-Pontiakskom ihtiologicheskoj regione. //Materialy Uralo-Kaspijskoj ekspedicii. Vypusk 4. Prilozhenie k trudu Sankt-Peterburgskogo obshchestva estestvoispytatelej. 1-360.
Kozhabaeva E.B.. Mamilov N.SH.. Bekkozhaeva D.K.. Amirbekova F.T.. Sapargalieva N.S. Sostav ihtiofauny r.Karashik (Syrdar'inskij bassejn) //Materialy mezhdunar.-nauchno-prakt.konf. «Problemy sohraneniya bioraznoobraziya Kazahstana i sopredel'nyh territorij v prirode i v kollekciyah». Almaty. 2016.-s.98-100.
Kozhabaeva E.B.. Sapargalieva N.S. (2016). Morfobiologicheskaya harakteristika gorchaka (Rhodeus sp.) iz r. Karashik. Vestnik KazNU. Seriya biologicheskaya. 68(3). 96-103.
Lakin G.F. Biometriya – M.: Vysshaya shkola. 1990. - 352 s
Lin J.. Compton J.E.. Sabo R.D.. Herlihy A.T.. Hill R.A.. Weber M.H.. Brooks R.. Paulsen S.G.. Stoddard. J.L. (2023). The changing nitrogen landscape of US streams: Declining deposition and increasing organic nitrogen // PNAS Nexus. pgad362. https://doi.org/10.1093/pnasnexus/pgad362
Makhrov. A. A.. Artamonova. V. S.. Sun. Y. H.. Fang. Y.. Pashkov. A. N.. & Reshetnikov. A. N. New Records of the Alien Chinese Ricefish (Oryzias sinensis) and Its Dispersal History across Eurasia //Diversity. – 2023. – T. 15. – №. 3. – S. 317. DOI: 10.3390/d15030317.
Matsuzaki. S. I. S.. Sasaki. T.. & Akasaka. M. (2013). Consequences of the introduction of exotic and translocated species and future extirpations on the functional diversity of freshwater fish assemblages. Global Ecology and Biogeography. 22(9). 1071-1082. DOI:10.1111/geb.12067.
Micklin P. The Aral Sea crisis //Dying and dead seas climatic versus anthropic causes. – Dordrecht : Springer Netherlands. 2004. – S. 99-123.
Mitrofanov V.P.. Dukravec G.M.. Sidorova A.F. i dr. Rod Pseudogobio Bleeker. 1860 - Lzhepeskar'. //Ryby Kazahstana – T.5. Akklimatizaciya. promysel. - Alma-Ata: Ғylym. 1992.– S.169-277.
Nikol'skij G.V. Ryby Aral'skogo morya / G.V. Nikol'skij – M.: izd. Moskovskogo obshchestva ispytatelej prirody. 1940.-Novaya seriya. Vyp.І.(XVI).-2016s.
Porfir'eva A.V. Gidrohimicheskij analiz: ucheb. posobie / A.V. Porfir'eva. G.K. Ziyatdinova. E.P. Medyanceva i dr. – Kazan': Izd-vo Kazan. unta. 2018. – 88 s.
Pravdin I.F. Rukovodstvo po izucheniyu ryb. - M.: Pishchevaya promyshlennost'. 1966. - 376 s.
Press W. H.. Flannery B. P.. Teukolsky S. A.. Vetterling W. T. Numerical recipes - Cambridge. New York. 1986. - 818 p.
Ricciardi. A.. & MacIsaac. H. J. (2011). Impacts of biological invasions on freshwater ecosystems. Fifty years of invasion ecology: the legacy of Charles Elton. 1. 211-224.
Ricciardi. A.. Iacarella. J. C.. Aldridge. D. C.. Blackburn. T. M.. Carlton. J. T.. Catford. J. A.. Dick. J.T.A.. Hulme. P.E.. Jeschke. J.M.. Liebhold. A.M.. Lockwood. J.L.. MacIsaac. H.J.. Meyerson. L.A.. Pyšek P.. Richardson. D.M.. Ruiz. G.M.. Simberloff. D.. Vilà. M.. Wardle. D.A. (2021). Four priority areas to advance invasion science in the face of rapid environmental change. Environmental Reviews. 29(2). 119-141. DOI:10.1139/er-2020-0088.
Sadayappan K.. Kerins D.. Shen C.. Li L. Nitrate concentrations predominantly driven by human. climate. and soil properties in US rivers// Water Research – 2022. – V.226. 119295 https://doi.org/10.1016/j.watres.2022.119295.
Saini. N. (2023). The Ecological Crisis: A Comprehensive Analysis. International Journal of Law. Human Rights and Constitutional Studies. 5(1). 20-26.
Simberloff. D.. Martin. J. L.. Genovesi. P.. Maris. V.. Wardle. D. A.. Aronson. J.. ... & Vilà. M. (2013). Impacts of biological invasions: what's what and the way forward. Trends in ecology & evolution. 28(1). 58-66. DOI:10.1016/j.tree.2012.07.013.
Sobirova. K.. Qutlimuratova. D.. & Qurbanbayeva. M. (2023). The Aral Sea: A catastrophic environmental crisis and restoration efforts. International Bulletin of Engineering and Technology. 3(7). 127-129.
Strayer. D. L. (2010). Alien species in fresh waters: ecological effects. interactions with other stressors. and prospects for the future. Freshwater biology. 55. 152-174. DOI:10.1111/j.1365-2427.2009.02380.x.
Wu. M.. Qiao. J.. Zhang. Y.. Tian. C.. Li. Y.. Hao. Y.. Zhang. X.. WANG. L.. He. J. (2023). Ecological Governance of Aral Sea: Important Way to Deepen Scientific and Technological Cooperation with Central Asia. Bulletin of Chinese Academy of Sciences (Chinese Version). 38(6). 917-931.
