ХАН-ТАУ ТАУЛАРЫНЫҢ ЖАНЫНДА ӨСЕТІҢ FERULA FOETIDA (BUNGE) REGEL ПОПУЛЯЦИЯСЫН ЗЕРТТЕУІ
DOI:
https://doi.org/10.26577/eb.2023.v97.i4.05Кілттік сөздер:
Ferula L, жойылып бара жатқан түрлер, дәрілік өсімдік, шикізат, тамырАннотация
Қазақстанның табиғи жағдайында өсетін Ferula foetida (Bunge) Regel (1877) халықтық және ресми медицина үшін аса маңызды мәнге ие. Бұл дәрілік өсімдік Қазақстанның түрлі бес облысында таралған. Заңсыз егін жинауға және тұқымның аз көбеюіне байланысты кейбір аймақтарда F.foetida жойылып кету қаупі төнген түрге жатады. Шу-Іле аласа тауларының аумағында, Хан-Тау тауларының жанында, аттас ауылдың айналасында, Алматы қаласынан 377 шақырым жерде, біз сасық ферула өсімдігінің табиғи популяциясын таптық. Өсімдік объектілерінің нақты орналасуын анықтау Ғаламдық позициялау спутниктік жүйесі (Global Positioning System) арқылы жүргізілді. GoogleMyMap бағдарламасының көмегімен Хантау популяциясының таралу аймағының картасы жасалды.
Алғаш рет ферула Хантау популяциясысының вегетативті бөлігінің сандық белгілерін өлшеу нәтижелері ұсынылды. Ферула өсімдіктерінің орташа биіктігі 36,9 ±7,26 см, базальды жапырақ розеткасының ені 107,6 ±22,45 см болды. базальды жапырақтардың жалпы саны сәйкесінше 7,0 ±1,71 см және ені мен ұзындығы 63,4 ±11,27 см және 61,1 ±9,86 см болды. Ферула өсімдіктерінің тамыр жүйесінің ұзындығы орта есеппен 204,2 ±55,82 см, ал репа тамырының ұзындығы 33,4 ±6,58 см болды. Бұл жуан тамырдан тамақ үшін қолданылатын шайыр бөлінеді. Тамырдың шалқан бөлігінің диаметрі орта есеппен 19,3 ±6,83 см болды. Тамырдың үлгілік кептірілмеген ылғалды массасы 1,61-7,75 кг аралығында өзгерді. Хантау ферула популяциясының кептірілмеген шикізатының орташа өнімділігі 469 кг/га құрады. Зерттелетін популяцияның шамалы мөлшеріне қарамастан, Жамбыл облысының дәрілік феруласының жалпы қорын бағалау үшін барлық 10 ауданды одан әрі зерттеу өте маңызды болып саналады, себебі Түркістан аймағында өсетін Ферула популяциясын біздің Республикамызда заңсыз дайындалып және шет елдерге шығарылып жатыр.
Библиографиялық сілтемелер
Abidkulova K.T., Mukhitdinov N.M., Ametov A.A., Tynybekov B.M. Morfologicheskaya kharakteristika raznovozrastnykh osobey Ferula iliensis Krasn. eks Korov // Vestnik KazNU. Seriya ekologicheskaya. – 2012. - №3 (35). - S. 22-26 [in Russian] (Абидкулова К.Т., Мухитдинов Н.М., Аметов А.А., Тыныбеков Б.М. Морфологическая характеристика разновозрастных особей Ferula iliensis Krasn. ex Korov // Вестник КазНУ. Серия экологическая. №3 (35). 2012)
Cherepanov S.K. (1995) Vascular plants of Russia and adjacent states. Cambridge, 518 p. [in Russian]
Duysenbayeva T.N. Kratkaya kharakteristika prirodnykh usloviy Shu-Ileyskikh gor // Istoriya i Arkheologiya Semirech'ya. – 2020. – Vyp. 7. – S. 7-21 [in Russian] (Dujsebayeva T.N. Short description of nature conditions of Shu-Ile mountains // History and Archeology of Semirechye. – 2020. – Vol. 7. – PP. 7-21 (Дуйсенбаева Т.Н. Краткая характеристика природных условий Шу-Илейских гор // История и Археология Семиречья. – 2020. – Вып. 7. – С. 7-21)
The Fifth National Report of the Republic of Kazakhstan on Biological Diversity (2014) – Astana, - 148 p. [in Russian]
Firoozi N., Karimzadeh Gh., Sabet M.S., Sayadi V. Intraspecific karyomorphological and genome size variations of in vitro embryo derived Iranian endemic Asafoetida (Ferula assa-foetida L., Apiaceae) // Caryologia, 2022. - 75(4). - PP. 111-121, https://doi.org/10.36253/caryologia-1721
Flora Kazakhstana (1963). Alma-Ata: Nauka. – Vol.6. - PP. 385-414 [in Russian]
Gemedzhiyeva N.G. Analiz vidovogo i resursnogo potentsiala lekarstvennoy flory Kazakhstana // Mat. XIV mezhdunar. nauch.-prakt. konf. Problemy botaniki Yuzhnoy Sibiri i Mongolii. – Barnaul: Izd-vo AltGU, 2012. – S. 173-181 [in Russian] (Gemejiyeva N.G. Analysis of specific and resource potential of the medicinal flora of Kazakhstan // Mat. XIV mezhdunar. nauch.-prakt. konf. Problemy botaniki Yuzhnoy Sibiri i Mongolii. – Barnaul: Izd-vo AltGU, 2012. – P. 173-181)
Gemedzhiyeva N. G., Kuz'min E. V. Sovremennoye sostoyaniye tsenopopulyatsiy Ferula foetida v Yuzhnom Kazakhstane // Materialy II Mezhdunar. nauch. konf. Lekarstvennyye rasteniya: fundamental'nyye i prikladnyye problemy (20–22 oktyabrya, 2015) // Novosib. gos. agrar.un-t. – Novosibirsk, ITZ Novosibirskogo GAU «Zolotoy kolos», 2015. – S. 9-12 [in Russian]
Golmohammadi F. Traditional knowledge and economic importance of Ferula assa-foetida in the rural areas of southeastern Iran // African Journal of plant science. – 2022. - Vol.16(6). – PP. 148-156
Gosudarstvennyy reyestr lekarstvennykh sredstv Respubliki Kazakhstan, 2013: // Perechen' lekarstvennykh sredstv, zaregistrirovannykh i razreshennykh k primeneniyu i proizvodstvu MZ RK. URl: http://www.adilet.zan.kz
Hossein Jafari S., Sepehry A., Soltanloo H., Karimian A.A. Genetic differentiation between bitter and sweet asafetida plants using ISSR markers. // Mol Biol Rep. - 2019. - 46(1):1069-1078. doi: 10.1007/s11033-018-4565-1
Krasnaya kniga Kazakhskoĭ SSR. (1981) Alma-Ata: Kainar, Part 2. - 264 p. – PP. 137-141 [in Russian]
Lendvay B., Kalapos T. Population dynamics of the climate-sensitive endangered perennial Ferula sadleriana Ledeb. (Apiaceae) // Plant Species Biology. – 2012. - Vol. 29. - Issue 2. - PP. 138-151. https://doi.org/10.1111/1442-1984.12003
Mamatkhanova M.A., Akhmedova Kh., Kotenko L.D., Khalilov R.M., Zhauynbayeva K.S., Malikova M.Kh., Rakhmanberdyyeva R.K., Mamatkhanov A.U. Standartizatsiya nadzemnoy chasti Ferula kuhistanica // Farmatsevticheskiy vestnik Uzbekistana. – 2017. – Vyp. 4. – S. 18-23 (Mamatkhanova M.A., Akhmedova Kh.Kh., Kotenko L.D., Khalilov R.M., Zhauynbaeva K.S.,
Malikova M.Kh., Rakhmanberdyeva R.K., Mamatkhanov A.U. Standartisation of aerial part of Ferula kuhistanica // Pharmaceutical bulletin of Uzbekistan. – 2017. – Vol. 4. – S. 18-23) [in Russian]
Metodika opredeleniya zapasov lekarstvennykh rasteniy / Goskomitet SSSR po lesnomu khozyaystvu i Minmedbioprom. – M, 1986. – 51 s. (Methodology for determining reserves of medicinal plants / USSR State Committee for Forestry and the Ministry of Med. Bioprom - Moskow, 1986. – 51 p.) [in Russian]
Narimani R., Tarakemeh A., Moghaddam M., Sourestani M.M. Phytochemical Variation within Aerial Parts of Ferula cupularis Populations, an Endangered Medicinal Plant from Iran // Chem Biodivers. - 2021. - 18(12): e2100551. doi: 10.1002/cbdv.202100551
Pavlenko A.V. Ferula karakumica (Apiaceae) – novyy vid iz Turkmenistana // Novosti sistematiki vysshikh rasteniy. – 2019. – 50: 141-147 (Павленко А.В. Ferula karakumica (Apiaceae) – новый вид из Туркменистана // Новости систематики высших растений. – 2019. – 50: 141-147) [in Russian]
Pimenov M.G. Updated checklist of the Umbelliferae of Middle Asia and Kazakhstan: nomenclature, synonymy, typifiation, distribution // Turczaninowia. – 2020. – 23. – 4:127-257
Rahali F.Z., Lamine M., Gargouri M., Rebey I.B., Hammami M., Sellami I.H. Metabolite profiles of essential oils and molecular markers analysis to explore the biodiversity of Ferula communis: Towards conservation of the endemic giant fennel. // Phytochemistry. 2016. - 124:58-67. doi: 10.1016/j.phytochem.2016.01.012.
Sadeghi R., Omidi M., Azizinezhad R., Etminan A., Badi H.N. Evaluation of structure and genetic diversity of wild populations of Ferula assa foetida L. medicinal plant using ISSR molecular marker // MGj, 2021. - Vol. 16. - Issue 4. – PP. 309-319. http://mg.genetics.ir/article-1-1708-en.html
Sagyndykova M.S., Imanbayeva A.A. Izucheniye anatomicheskogo stroyeniya Ferula foetida raznogo vozrastnogo sostava i proiskhozhdeniya // Vestnik KarGU. Seriya «Biologiya. Meditsina. Geografiya». – 2020. - № 1(97). - S. 73-78 [in Russian]
Safina L.K. Feruly Sredney Azii i Kazakhstana. – Almaty, 2012. – 243 s. (Safina L.K. (2012) Ferule of Central Asia and Kazakhstan. – Almaty, 2012. – 243 p.) [in Russian]
Sirizi M.A.G., Alizadeh Ghalenoei J., Allahtavakoli M., Forouzanfar H., Bagheri S.M. Anticancer potential of Ferula assa-foetida and its constituents, a powerful plant for cancer therapy. // World J. Biol. Chem. - 2023. - 14(2):28-39. doi: 10.4331/wjbc.v14.i2.28
Strionova O.V. Izmenchivost' morfologicheskikh priznakov Veronica spicata L. na Yugo-vostoke Ukrainy // Promyshlennaya botanika. – 2003. - Vyp. 3. - S. 64-67 [in Russian]
Tajbakht P., Talebi M., Rahimmalek M. Genetic diversity among and within Ferula asafoetida H. Karst. populations using molecular and phytochemical markers // Phytochemistry. 2018. - 155:19-29. doi: 10.1016/j.phytochem.2018.07.004
Yang L., Hisoriev H., Kurbonova P., Boboev M., Bobokalonov K., Feng Y., Li W. High genetic diversity and low differentiation of endangered Ferula tadshikorum Pimenov in Tajikistan // Global Ecology and Conservation. - Volume 28. - 2021, e01627. - https://doi.org/10.1016/j.gecco.2021.e01627
Zhukov A.A., Minets L.M. Biometriya. Opisatel'naya statistika: posobiye / Minsk: BGU, 2019. - Ch.1. – 100 s. [in Russian]
